Bolesną codę „arabskiej wiosny” odgrywają dziś wystrzały w syryjskim Aleppo – do niedawna bastionie antyasadowskiej opozycji, dziś – zakrwawionych zgliszczach starożytnego miasta, gdzie armia i bojówki walczące po stronie dyktatora mordują uwięzionych pod gruzami cywilów. Razem z serią bliskowschodnich zrywów rewolucyjnych umiera też wiara, że internet nas wyzwoli.
Reszta świata też jedną nogą jest w Aleppo. Po kablach, światłowodach, satelitach i antenach wędrują niezliczone pakiety danych, by uobecniać nas w tym starożytnym syryjskim mieście. Możemy na bieżąco aktualizować swoje feedy, oglądać kolejne zdjęcia i klipy wideo, a nawet spojrzeć na interaktywną mapę przedstawiającą ruchy wojsk i cywilów w objętym konfliktem regionie północnej Syrii. Czekam na aplikację wirtualnej rzeczywistości do odpalenia na wartym tysiące złotych sprzęcie, w której „będziesz mogła niemal POCZUĆ zapach miasta obróconego w gruzy”.
Ale dziś już mało kto sądzi, że nowe media mogą magicznie wyzwalać uciśnione narody. Kiedy „arabska wiosna” i inne dwudziestopierwszowieczne niepokoje na Bliskim Wschodzie nabierały rozpędu, obietnice demokratyzacji regionu szły ręka w rękę z wiarą, że sprawcą tych nowych demokracji będą technologie cyfrowe. Publicyści prześcigali się w podbijaniu stawki. Protesty w Iranie z 2009 roku nazywano „twitterową rewolucją”, wydarzenia w Egipcie i Tunezji z 2011 – „rewolucją facebookową”.
Apogeum tego sposobu myślenia przypadło na dwa momenty. Po raz pierwszy wówczas, gdy administracja sekretarza stanu za rządów amerykańskiego prezydenta Obamy wystąpiła do Twittera z prośbą o wstrzymanie zaplanowanych prac konserwacyjnych, które miałyby tymczasowo odciąć Irańczykom dostęp do usługi w czasie protestów w Teheranie. Wydawało się wówczas, że niedostępność platformy mikroblogowej zagrozi powodzeniu demokratycznego zrywu. Drugi moment to ten, gdy Wael Ghonim, jeden z kluczowych organizatorów protestów w Egipcie będący jednocześnie regionalnym dyrektorem marketingu Google, Inc., na antenie amerykańskiej telewizji Dream TV powiedział, że „żeby wyzwolić społeczeństwo, wystarczy dać mu internet”. Należy wybaczyć Ghonimowi ten redukcyjny ton, zwłaszcza że wypowiedział te słowa niedługo po wyjściu z aresztu, ale nie był to pierwszy raz, kiedy mediom przypisano kluczową sprawczość w obalaniu reżimów politycznych.
W czasie i tuż po zimnej wojnie osoby odpowiedzialne za kreślenie kursów polityki rozpływały się nad rolą, jaką w obaleniu ZSRR i układu warszawskiego w ogóle odegrał samizdat i nielegalne radiostacje. W polskiej pamięci o działalności demokratycznej opozycji w PRL figura człowieka skulonego nad powielaczem w piwnicy jest też obecna. Tylko czy obok drukarza nielegalnego obiegu nie mamy w głowach uczestników strajków i manifestacji, internowanych działaczy, negocjatorów i szantażystów? Czy w tle nie stoją czołgi, transportery i uzbrojona milicja? Czy w powietrzu nie latają pociski z gazem i gumowe, a niekiedy i ostre kule?
Dostęp do informacji i wolność słowa są kluczowymi składnikami demokracji, ale czasami mogą nie wystarczyć.
Kubły zimnej wody
Szał na nazywanie rewolucji internetowymi minął dość szybko. Z dużym zapałem gasił pożary techno-entuzjazmu między innymi Jewgienij Morozov – publicysta białoruskiego pochodzenia żyjący i piszący dziś w Stanach Zjednoczonych. Morozov bezlitośnie krytykował zachodnie fantazmaty na temat zbawczej roli mediów. Wytykał Zachodowi między innymi solucjonizm, czyli skłonność do błyskawicznego sięgania po proste rozwiązania bez zrozumienia głębokich przyczyn problemów; internetocentryzm, czyli wiarę, że internet jest środowiskiem, w którym można rozwiązać wszelkie problemy; a także slacktywizm – leniwe wyciszanie poczucia winy przez wykonywanie nic niewartych gestów solidarności z ciemiężonymi.
Często jednak możemy zrozumieć problemy dopiero, kiedy opadnie po nich kurz. I tak interpretacje dziennikarzy i publicystów opisujących „na gorąco” wydarzenia w Iranie, Egipcie i Tunezji spotkały się w końcu z twardą weryfikacją. Okazało się, że Twitter służył w Iranie raczej nie do organizowania manifestacji, tylko do nadawania informacji na ich temat do zachodnich dziennikarzy (stąd przecenianie jego znaczenia), ale także przydał się policji do identyfikowania i karania uczestników protestów. Okazało się, że choć nowe media zapewne pomogły w nagłośnieniu wydarzeń na placu Tahrir w Kairze, do władzy po ustąpieniu prezydenta Mubaraka nie doszli wcale demokraci w zachodnim stylu, których euroamerykańscy dziennikarze chcieliby tam widzieć, a kontrolę nad Egiptem chwilę później przejęło, zgodnie z długą regionalną tradycją, wojsko.
Chyba wreszcie się nauczyliśmy, że internet sam nie przeprowadzi skutecznej rewolucji.
Teraz oglądamy relacje z Aleppo – filmy, obrazy, tweety i dyskusje. Zbieramy pieniądze na organizację „białych hełmów”, która równie szybko zyskała popularność, jak stała się tematem kontrowersyjnym, na przykład w łonie Wikipedian. Media na całym świecie raportują historię Fatimy i jej siedmioletniej córki Bany, które wykorzystały Twittera, by powiadomić świat o swoim uwięzieniu w mieście. Prosiły o pomoc w ewakuacji. Kiedy w końcu się udało, sfotografowały się z pracownikami organizacji charytatywnych, a Fatima wyjaśniła dziennikarzom, że „założyły Twittera, by powiedzieć światu, co się tam dzieje”. Obok tej historii „Guardian” publikuje rysunek Martina Rowsona: na tle widocznej tylko w części „Guerniki” Picassa na kanapie siedzi obojętny Donald Trump i smutny Putin z gołą klatą trzymający na smyczy Baszara al-Asada. Poza ramę wychodzi król z przerażoną twarzą Baracka Obamy. Wszędzie rozchlapana krew.
Rowson uchwycił w tej karykaturze wiele prawdy. Wszyscy wiemy, co się dzieje w Aleppo, ale zdolność naszego działania ogranicza krajowa i międzynarodowa polityka – zagmatwana w stopniu, w jakim dawno nie była. Oglądając ten krwawy spektakl w porządnej rozdzielczości, ale jednak z daleka, musimy nauczyć się żyć w tym klinczu sumienia z realną polityką, bo nigdy jeszcze (i pewnie przez długi czas tak pozostanie) organizacja pozarządowa finansowana z wpłat obywateli nie ocaliła całego narodu przed zbrodniczym dyktatorem.
Płaszczyzny rozmowy
Nowe media nie obalają reżimów, ale może mają inny potencjał pozytywny? To pytanie postawił Albert Hofheinz, profesor Uniwersytetu w Oslo i specjalista w tematyce bliskowschodniej. Zwrócił uwagę, że media społecznościowe mogą pomagać w budowie takich form komunikacji między ludźmi, które przynajmniej częściowo pozostają niezależne od regularnych struktur autorytetu. Według jego pracy opublikowanej w 2011 roku na łamach „International Journal of Communication” w badaniach nad udziałem nowoczesnych technologii w procesach społeczno-politycznych należy spojrzeć także poza obszar polityki rozumianej wprost, czyli poza wybory, rewolucje, wojny i referenda. Jego zdaniem warto przyglądać się długofalowym przekształceniom poczucia indywidualności, sposobów tworzenia grup i organizowania społecznych dyskusji.
Hofheinz pisał co prawda o tym, że te media mogą kształtować sposoby funkcjonowania młodych obywateli krajów Bliskiego Wschodu, ale ślady tego oddziaływania można z pewnością tropić także tu, skąd patrzymy z wygodnego dystansu na wydarzenia w Syrii i innych krajach regionu.
I tak, również za sprawą mediów cyfrowych, w publicznej dyskusji rywalizują dwa sposoby wyobrażania sobie ofiar konfliktu (a może ludobójstwa) na Bliskim Wschodzie. Pierwsza z nich to figura „powstańca z Aleppo”, która błyskawicznie wywołuje skojarzenia z powstańcami warszawskimi. Pomagają jej w tym dziele ikonografia gruzów, świadectw uwięzionych pod nimi cywilów, bohaterskich Białych Hełmów, fotografie miasta obróconego w ruiny. Naprzeciw figurze powstańca staje figura uchodźcy z najnowszym smartfonem i nieczystymi intencjami. Ten, jak chce wielu, zamiast walczyć o swój dom, uciekł z pola bitwy i przyjechał do Europy z pobudek ekonomicznych, żeby siać terror.
Ta pierwsza figura wydaje się dla znacznej części europejskiego dyskursu bardziej „na rękę”. Powstaniec z bronią w ręku, który umiera w ruinach okupowanego miasta, nie przyjedzie do Europy, nie wystąpi o azyl, nie zabierze nikomu pracy ani nie wysadzi się w metrze. Zostanie, polegnie i zapłacimy za jego śmierć pamięcią lub hasztagiem.
Niektórzy wydają się jednak dostrzegać, że tak ukształtowany dyskurs jest pułapką. W zakreślonych w nim regułach nie ma miejsca na żadną formę pomocy, a z horyzontu znikają ci co zawsze – cywile.
Szereg działań stara się wytworzyć wyrwę w tej fałszywie totalizującej dychotomii. Przykładowo studenci Instytutu Kultury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim organizują kiermasz i budują zaangażowanie we wspólną pomoc dla organizacji charytatywnych pomagających cywilom w Aleppo. Tego rodzaju działania mają funkcje nie tylko przyziemne. Zmierzają nie tylko do faktycznego wsparcia finansowego wybranej organizacji, choć i to tej studenckiej akcji udaje się osiągnąć skutecznie, zbierając na swoim kiermaszu charytatywnym prawie 26 tysięcy złotych. Działają też na rzecz uobecnienia w dyskursie jeszcze jednej, trzeciej figury wyobrażeniowej Syryjczyka – niewinnej ofiary dyktatora.
Ktoś woła w tym szumie, że wypominamy Zachodowi zostawienie Polski tak w 1939, jak i w 1944, a teraz sami nie chcemy pomóc Aleppo. Wiemy, co się tam dzieje, choć oczywiście trudno wiele informacji zweryfikować. Tam, gdzie nie sięgają bardzo nieliczni dziennikarze w regionie, docierają aparaty w telefonach dzierżonych przez przygwożdżonych obywateli. Ale co nam po tych informacjach? Może, jeśli nie poprzestaniemy na slacktywizmie, przelejemy trochę pieniędzy na organizacje charytatywne, które pomogą zająć się tymi, którzy przeżyli. Może dzięki nam ratownicy, czy to z „białych hełmów”, czy z jednej z pozostałych organizacji charytatywnych, wyciągną więcej ofiar z gruzowiska. Ale nie przerysujemy tym mapy politycznej Syrii, a z informacji o liczbie ofiar nie zbudujemy tam demokratycznego rządu. Władza, która nie boi się używać czołgów i broni chemicznej, nie przestraszy się lajków znad Wisły.
Cyfrowe zbrodnie
Można zapytać: czy doszłoby do wielkich historycznych ludobójstw, gdyby w ich czasie istniał internet? Oczywiście na tak postawione pytanie nie da się odpowiedzieć. Gdyby istniał wówczas internet, być może zadawalibyśmy dziś zupełnie inne pytania. Warto jednak spojrzeć, jakie wnioski z historii wyciągają giganci współczesnego biznesu internetowego. I tak na przykład kolejne amerykańskie korporacje internetowe solidarnie deklarują, że nie pomogą w budowie rejestru muzułmanów w Stanach Zjednoczonych.
Do jasnego wyartykułowania odpowiednich deklaracji przycisnął internetowe korporacje „The Intercept” – portal internetowy, w którego redakcji pracuje między innymi Glen Greenwald – dziennikarz, który kontaktował się z Edwardem Snowdenem i opowiedział światu o programie „Prism”. W swoim artykule na łamach „The Intercept” Sam Briddle podał informację, że spośród dziewięciu najważniejszych spółek internetowych, tylko Twitter szybko odpowiedział na pytanie z redakcji, że nie zaangażuje się w budowanie „rejestru muzułmanów”. Pozostałe firmy albo zignorowały pytanie, albo odpowiadały wymijająco. Dopiero później, w kontekście kontrowersyjnego spotkania prezesów firm z Donaldem Trumpem, padły z ust ich przedstawicieli bezpośrednie deklaracje.
Obawa, że dane gromadzone przez gigantów z Doliny Krzemowej zostaną wykorzystane do przeprowadzenia masowych działań przeciwko mniejszościom etniczno-religijnym, nie jest fantazją i nie jest lękiem typowo dwudziestopierwszowiecznym. Zwłaszcza od czasu, gdy Edwin Black w nagrodzonej przez American Society of Journalists and Authors książce „IBM and the Holocaust” opisał zaangażowanie znanej amerykańskiej korporacji w przeprowadzenie Zagłady. Black wraz z armią współpracowników zrekonstruował te wydarzenia w oparciu o tysiące rozrzuconych po świecie dokumentów. Wykazał, że maszyny obliczeniowe produkowane i obsługiwane przez amerykańską korporację odegrały istotną rolę w lokalizowaniu, katalogowaniu, transporcie i zagładzie Żydów w czasie przed i w trakcie drugiej wojny światowej.
– Niemcy zawsze mieli listy żydowskich nazwisk – pisze Black we wstępie do swojej książki. – Nagle ponury szwadron SS wpadał na rynek miasta i mocował obwieszczenie, wedle którego wszystkie osoby wymienione na liście miały stawić się następnego dnia na dworcu celem deportacji na Wschód. Ale skąd naziści mieli te listy? Przez dekady nikt nie wiedział, a niewielu w ogóle o to pytało.
Nowe media cyfrowe z jednej strony uobecniają i pozwalają przenosić informacje poza kanałami, które dyktatorzy mogą w łatwy sposób przejmować, czym rozbudzają entuzjazm techno-optymistów; z drugiej – od samego zarania maszyn cyfrowych ich potencjał wykorzystywany bywa do co najmniej ambiwalentnych celów, jak choćby konstrukcja bomby termojądrowej czy państwowe aparatury kontroli obywateli.
I chyba wreszcie to do nas dotarło.
Tekst dostępny na licencji Creative Commons BY-NC-ND 3.0 PL (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych).
